ÖZET Bu çalışmanın konusu 1983 ve 2018 yılları arasında Türkiye’de gerçekleştirilen genel seçimlerde Diyarbakır ilinde seçmen eğiliminin ne yönde ve siyasal temsilin ne düzeyde olduğudur. Türkiye’de belirtilen tarihlerde yapılan genel seçimlerde, Diyarbakır seçmen eğilimini gerek il düzeyinde ve gerekse de ilçeler düzeyinde açıklayabilmek, temelde ne tür parametreler ekseninde söz konusu eğilimin gerçekleştiğini, ilçeler nezdinde ne tür benzer ve farklı eğilimlerin olduğunu tespit etmek ve aynı zamanda seçmenlerin ne ölçüde temsil edildiklerini ortaya koyabilmek söz konusu bu çalışmanın ana amacını oluşturmaktadır. İkincil verilerin kullanıldığı bu çalışmada ağırlıklı olarak doküman incelemesi yapılmış ve bu bağlamda Yüksek Seçim Kurulu’nun genel seçim sonuçları, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümleri ve Meclis Tutanakları, Diyarbakır’ın sosyolojik yapısına dair Türkiye İstatistik Kurumu’nda (TÜİK) yer alan veriler temel kaynak olarak kullanılmıştır. İl ve ilçeler düzeyinde ne tür benzer ve farklı bir seçmen eğilimi olduğunun tespitine yönelik ArcGis yazılımı kullanılarak dönemlik Diyarbakır seçim haritası çizilmiştir. Bu yöntem ile hem ilçelerdeki seçimlere katılım oranları hem de pasta grafikler aracılığıyla partilerin aldıkları oy oranları gösterilmiştir. Kürt etnik kimliği üzerinden ideolojik tabanlı siyaset yapan legal düzeydeki partilerin (HEP’in) ortaya çıkmasıyla birlikte -özellikle 1991 genel seçimleri itibariyle- Diyarbakır’da seçmen eğiliminin ülke geneline kıyasla tamamen farklılaşmaya başladığı görülmüştür. Bu süreçte Kürt siyasal hareketine karşı Siyasal İslam da yükselişe geçmiş ve seçmen davranışında önemli ölçüde günümüze kadar belirleyici olmuştur. Seçmenler ağırlıklı olarak HEP’in ardılları ile Milli Görüş geleneğinden gelen sağ partiler ekseninde konumlanmıştır. Partilerin yeniden tanımlandığı 2002 seçimleri ile birlikte Milli Görüş geleneğinden ayrılan Yenilikçiler grubunun kurduğu AK Parti Diyarbakır’da merkez sağa oy veren seçmenlerin bir araya geldiği bir çatı partisi olmuştur. Söz konusu bu seçim dönemi itibariyle Diyarbakır’da siyasi tercihler bakımından HEP’in ardılı partiler ve AK Parti ekseninde gelişen iki siyasal yapı 2018 seçimlerine kadar seçmen davranışında büyük ölçüde belirleyici olmuştur. Kürt siyasal hareketinin desteklediği partilerin seçim sistemi dolayısıyla meclise giremediği 1987, 1995 ve 1999 seçim dönemlerinde aşiret reisliği, ağalık ve şeyhlik gibi kurumların Diyarbakır siyasal alanındaki etkisi yüksek olmuştur. Nitekim seçime giren diğer partilerin bazı aşiret liderlerine, ağalar ve şeyhler gibi yerel aktörlere milletvekili aday listelerinde önemli ölçüde yer verdiği ve bunların da büyük bir kısmının meclise girdiği görülmüştür. HEP geleneğinden gelen partilerin ilde seçmen tabanını genişletip güçlendiği dönemlerde -gerek bir seçim stratejisi olarak bağımsız adaylarla seçime katıldıkları dönemlerde (2007-2011) ve gerekse ülke barajını aşıp meclise girdiği dönemlerde (7 Haziran 2015, 1 Kasım 2015 ve 2018)- yerel aktörlerin siyasal yaşamdaki etkisi önemli ölçüde kırılmıştır. Başka bir ifadeyle Kürt siyasal partilerin bölgede güçlenmesiyle birlikte bu türden yapıların siyasal yaşamda etkisi önemli düzeyde azalmıştır. Temsiliyet açısından Diyarbakır seçmeni en yüksek temsil düzeyine %98,5 ile çifte barajlı d’Hondt seçim sisteminin uygulandığı 1991 seçimlerinde ulaşmıştır. En düşük temsil düzeyi ise %21,9 ile yalnızca AK Parti ve CHP’nin meclise girebildiği ülke barajlı d’Hondt seçim sisteminin uygulandığı 2002 seçimlerinde gerçekleşmiştir.

ABSTRACT The subject of this study is the direction of the voter tendency and the level of political representation in Diyarbakir province in the general elections held in Turkey between 1983 and 2018. The main aim of this study is to explain the voter tendency in Diyarbakir during the general elections held in Turkey between the specified dates both at the province and district levels, to identify what kind of parameters were underlying this tendency, to determine the similarities and differences in tendencies at the district level, and to reveal the degree of representation of the voters. In this study, using secondary data, mainly document analysis was made, and in this context, the general election results of the Supreme Election Board, the Turkish Grand National Assembly Albums, and the Parliamentary Minutes, and the data on the sociological structure of Diyarbakir in the Turkish Statistical Institute (TUIK) were used as the main source. A periodic Diyarbakir election map was drawn by using ArcGis software in order to determine what kind of similar and different voter tendency there is at the provincial and district level. With this method, both the participation rates in the districts and the percentage of votes received by the parties are shown through pie charts. With the emergence of the legal-level parties (HEP) that conduct politics on the basis of Kurdish ethnic identity, especially as of the 1991 general elections, it was seen that the voter tendency in Diyarbakir had begun to differ from the national average. During this process, Political Islam also rose and has been significantly determining in voter behavior to date. The voters are mainly positioned on the axis of the successors of HEP and the right-wing parties coming from the Milli Gorus tradition. With the parties being re-defined in the 2002 elections, the Innovators group which left the Milli Gorus tradition established AK Party, which became a roof party where center-right voting voters came together in Diyarbakir. Since this election period, political preferences in Diyarbakir have been largely determined by the two political structures that have developed around AK Party and the successors of HEP until the 2018 elections. During the 1987, 1995 and 1999 election periods, when the parties supported by the Kurdish political movement were unable to enter the parliament due to the electoral system, traditional institutions such as tribal chiefdom, squirarchy and sheikhdom had a high impact in the political field of Diyarbakir. As a matter of fact, it was observed that other parties participating in the elections gave significant space to some local actors such as tribal leaders, aghas and sheikhs on their candidate lists for parliament, and a large number of them entered the parliament. When parties from the HEP tradition expanded and strengthened their electoral base in the province, the influence of local actors in political life was significantly broken, -either as a strategy of participating in elections with independent candidates (2007-2011) or by surpassing the national threshold and entering the parliament (June 7, 2015, November 1, 2015 and 2018). In other words, as Kurdish political parties have grown stronger in the region, the influence of such structures in political life has decreased to a significant level. In terms of representation, the voter in Diyarbakir reached the highest representation level of 98.5% in the 1991 elections, where the double threshold d'Hondt electoral system was applied. The lowest representation level was 21.9% in the 2002 elections, where only the AK Party and CHP were able to enter the parliament, with the application of the country threshold d'Hondt electoral system.