ÖZET Mu‘tezile, müslümanlar arasındaki ihtilaf alanlarına dair farklı yaklaşımı, din anlayışındaki özgürlükçü tarzı ile İslâm düşünce tarihinin erken döneminde ortaya çıkmıştır. Dinin anlaşılması ve yorumlanmasında aklı önceleyen sistemleri ile İslâm düşüncesinin gelişmesindeki rolleri itibarıyla ayrıca büyük bir öneme haiz olmuştur. Bu itibarla çalışmamız, Mu‘tezile’nin bir mezhep olarak ortaya çıkışında etkili olan dinî, siyasî, sosyal, kültürel vb. sebeplerin detaylı olarak incelenmesi ve Usûl-i hamsenin oluşumunun aydınlatılması amacıyla ilk iki imamı Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd dönemi ile sınırlandırılmıştır. Mu‘tezile’nin zuhuruna etki eden sebeplerin çeşitlilik göstermesi çalışmamızda analitik bir yöntem kullanmamızı; Mu‘tezile’nin ilk iki imamının günümüze ulaşabilen eserlerinin olmamasından ötürü sonraki dönem Mu‘tezilî kaynakların dışında Ehl-i sünnet ve Şîa kaynaklarına da müracaat edilmesi ayrıca karşılaştırmalı araştırma metoduna da başvurmamızı gerektirmiştir. Araştırmamızda Mu‘tezile’nin ortaya çıkışına ve esaslarının teşekkülüne etki eden siyasî, sosyal, kültürel ve dinî olmak üzere birden fazla etkinin olduğu saptanmıştır. Mu‘tezile’nin bu etkilerin bir sunucu olarak ortaya çıktığı ve temel düşüncelerinin çerçevesini oluşturan “Usûl-i hamse”nin, Mu‘tezile’nin kurucu imamı Vâsıl b. Atâ tarafından oluşturulduğu tespit edilmiştir. Usûl-i hamsenin her bir esasının, farklı bir kesime tepki olarak ortaya çıktığı ve temel dini sabitelere vurgu yaptığı belirtilmiştir. “tevid” esası ile dinin saf akidesini koruma, “adalet” ile özgür ve sorumlu bireye vurgu, “va‘d ve vaîd” ile suç-ceza dengesinin korunarak dinin caydırıcılık prensibini muhafaza, “menzile beyne’l-menzileteyn” ile dinde vasatı esas alma ve “emri bi’l maruf ve nehiy ani’l-münker” ile denge ve denetleme sisteminin kurulup savrulmaları önleme amacının güdüldüğü sonucuna varılmıştır. Bu temel anlayışı ile Mu‘tezile’nin teşekkül döneminde önemli bir toplumsal muhalefet oluşturduğu ve geniş bir yayılma alanı bulduğu ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler : Kelâm, Mu‘tezile, Vâsıl b. Atâ, Usûl-i hamse, Teşekkül.

ABSTRACT Mu'tezila emerged in the early period of the history of Islamic thought as a different approach to the areas of conflict between Muslims, the libertarian discourse in religious understanding of the Islamic belief system. Mu'tezila also has a great importance in understanding and interpreting the Religion and its roles in the development of Islamic thought. For this reason, with this study, it is aimed to examine the religious, political, social, cultural etc. Reasons that are effective in the emergence of Mu'tezila as a denomination and to clarify the formation of its five principles. For this purpose, the emergence of Mu'tezila and the formation of five principles, Vâsıl b. Ata and Amr b. It was studied with the Ubeyd period. In our study, it is required the easons that affect the occurrence of Mu'tezila vary to use an analytical method; Due to the fact that the first two imams of the Mu'tezila were not able to works to reach today, In addition to the sources written in Mu‘tezilî in the next period, it also required to our apply to Ahli Sunnah and Shia sources, and comparative research method. In the study, it has been determined that there are more than one influences which are political, social, cultural and religious affecting the emergence of Mu'tezila and its formation. It has been identified created by Vâsıl b. Atâ to found imam of Mu'tezila, “five principles”, in which constituted the framework of Mu'tezila’basic thoughts and which these effects emerged as a presenter of these effects. It was stated that each of the five principles emerged in response to a different segment and emphasized the main religious constants. Maintaining the pure faith of religion on the basis of “Tawhid”, keeping the principle of “justice” and the free and responsible individual, keeping the balance of “crime and punishment” with the principle of deterrence of religion, keeping the principle of religion “based on neither criminal nor innocent” and “orders and prohibitions” It was concluded that the aim of preventing skidding was established by establishing a balance and supervision system. With this basic understanding, it has been demonstrated that Mutezil formed an important social opposition during the formation period and found a wide spreading area. Key Words : Kalam, Mu‘tezila; Vasil b. Ata, Usual Hamse, Formation.