ÖZET: İnsanlara itikadi ve ahlaki sorumluluklarını öğretmek ve yaşanılabilir bir toplum oluşturmak için Hz. Peygamber’e indirilen Kur’ân-ı Kerîm gerek dili gerekse muhtevâsı açısından eşsiz bir mesajdır. Bu özelliği sayesindedir ki, indirildiği ilk dönemden günümüze, barındırdığı derin manaların ortaya çıkarılması ve anlaşılabilmesi için sayısız tefsir eseri yazılmış ve yazılmaya da devam etmektedir. Her dönemde ortaya çıkan farklı ihtiyaçlar da bu tefsirlerin yöntemlerinin de farklılaşmasına sebep olmuştur. Nitekim sosyal problemlerin arttığı dönemlerde sosyolojik tefsir, edebî doygunluğa ulaşılan dönemlerde edebî tefsir, lügavî gelişmelerin arttığı son dönemlerde ise i‘râb ağırlıklı tefsirlerin ağırlık kazanmış olması, dönemin ihtiyaçlarının tefsir yönelimlerini nasıl şekillendirdiğinin açık bir göstergesidir. Lügavî tefsirin alt dallarından birisi olan i‘rab ilmi de Kur’ân’ın anlaşılması için önemli ve gerekli bir ilim dalıdır. Arap dilinde cümledeki ögeler, kelimelerin sonundaki alâmetlerle belirlenmektedir. Sınırlı sayıdaki alâmetlerin birden çok öğeyi belirtmede ortak kullanımı ya da bazı kelimelerde bu alâmetlerin belirlenememesi sebebiyle anlamlı bir cümlede yer alan bir kelimenin i‘rabını belirlemek her zaman mümkün olmamaktadır. Bu sebeple bir metin içinde karşılaşılan her kelime için -Arap dilinin ve anlamın müsaade etmesi kaydıyla- alâmetin gösterdiği her türlü i‘rab vechi mümkün görünmektedir. Öte yandan kelimelerin gerek iʻrâb vecihleri gerekse gramatik fonksiyonlarının tespiti noktasında sözlü karineler kadar anlamsal ve bağlamsal bütünlüğün de ciddi bir etkisi bulunmaktadır. Özellikle ortak kullanımı sebebiyle ortaya çıkan belirsizliğin yanı sıra bazı kelimelerin birkaç farklı anlamda kullanılması ve sarf ilmi açısından birkaç ihtimâle açık olması siyâk ve makâm şeklinde adlandırılabilecek anlamsal ve bağlamsal bütünlüğün önemini daha da arttırmaktadır. Bu bağlamda Kur’an-ı Kerim’de siyak ve makâm’ın i‘rab farklılığına etkisi konusunu ele alan bu çalışma, bazı âyetleri doğru anlamanın ve delil olarak öne sürmenin birçok ölçütünün bulunduğunu ve bu ölçütlerin başında siyâk ve makâm’ın bulunduğunu örnekleriyle beraber ortaya koymayı hedeflemektedir.

ABSTRACT: İnsanlara itikadi ve ahlaki sorumluluklarını öğretmek ve yaşanılabilir bir toplum oluşturmak için Hz. Peygamber’e indirilen Kur’ân-ı Kerîm gerek dili gerekse muhtevâsı açısından eşsiz bir mesajdır. Bu özelliği sayesindedir ki, indirildiği ilk dönemden günümüze, barındırdığı derin manaların ortaya çıkarılması ve anlaşılabilmesi için sayısız tefsir eseri yazılmış ve yazılmaya da devam etmektedir. Her dönemde ortaya çıkan farklı ihtiyaçlar da bu tefsirlerin yöntemlerinin de farklılaşmasına sebep olmuştur. Nitekim sosyal problemlerin arttığı dönemlerde sosyolojik tefsir, edebî doygunluğa ulaşılan dönemlerde edebî tefsir, lügavî gelişmelerin arttığı son dönemlerde ise i‘râb ağırlıklı tefsirlerin ağırlık kazanmış olması, dönemin ihtiyaçlarının tefsir yönelimlerini nasıl şekillendirdiğinin açık bir göstergesidir. Lügavî tefsirin alt dallarından birisi olan i‘rab ilmi de Kur’ân’ın anlaşılması için önemli ve gerekli bir ilim dalıdır. Arap dilinde cümledeki ögeler, kelimelerin sonundaki alâmetlerle belirlenmektedir. Sınırlı sayıdaki alâmetlerin birden çok öğeyi belirtmede ortak kullanımı ya da bazı kelimelerde bu alâmetlerin belirlenememesi sebebiyle anlamlı bir cümlede yer alan bir kelimenin i‘rabını belirlemek her zaman mümkün olmamaktadır. Bu sebeple bir metin içinde karşılaşılan her kelime için -Arap dilinin ve anlamın müsaade etmesi kaydıyla- alâmetin gösterdiği her türlü i‘rab vechi mümkün görünmektedir. Öte yandan kelimelerin gerek iʻrâb vecihleri gerekse gramatik fonksiyonlarının tespiti noktasında sözlü karineler kadar anlamsal ve bağlamsal bütünlüğün de ciddi bir etkisi bulunmaktadır. Özellikle ortak kullanımı sebebiyle ortaya çıkan belirsizliğin yanı sıra bazı kelimelerin birkaç farklı anlamda kullanılması ve sarf ilmi açısından birkaç ihtimâle açık olması siyâk ve makâm şeklinde adlandırılabilecek anlamsal ve bağlamsal bütünlüğün önemini daha da arttırmaktadır. Bu bağlamda Kur’an-ı Kerim’de siyak ve makâm’ın i‘rab farklılığına etkisi konusunu ele alan bu çalışma, bazı âyetleri doğru anlamanın ve delil olarak öne sürmenin birçok ölçütünün bulunduğunu ve bu ölçütlerin başında siyâk ve makâm’ın bulunduğunu örnekleriyle beraber ortaya koymayı hedeflemektedir.

ABSTRACT: The Qur'an, which was revealed to the Prophet in order to teach people their creed and moral responsibilities and to create a livable society, is a unique message in terms of both its language and content. Thanks to this feature, countless commentaries (tafsīr) have been written and continue to be written in order to reveal and understand the deep meanings it contains, from the first period it was revealed to the present day. Different needs that emerged in different periods also caused the differentiation of these interpretation methods. Sociological tafsīr gained weight in periods when social problems increased, and literary tafsīr gained prevalence in periods when literary saturation was reached. In the last period when linguistic developments increased, I’rab-weighted tafsīrs gained weight. This shows that the needs of the period affected the interpretation orientations. The science of i'rab, one of the sub-branches of linguistic tafsir, is an important and necessary branch of science for understanding the Qur'an. In the Arabic language, the main and secondary elements in the sentence are determined by the omens at the end of the words. It is not always possible to determine the i'rab of the word in a meaningful sentence due to the common use of a limited number of signs to indicate more than one element or the inability to identify these signs in some words. For this reason, for every word encountered in a text -provided that the Arabic language and meaning allow- any kind of i'rab aspect indicated by the sign seems possible. On the other hand, semantic and contextual integrity as well as verbal presumptions have a serious impact on the determination of both the iʻrâb aspects and grammatical functions of words. In addition to the ambiguity that arises due to their common use, the use of some words in several different meanings and the fact that they are open to several possibilities in terms of the science of consummation increase the importance of the semantic and contextual integrity, which can be called siyâk and maqam. In this context, this study, which deals with the effect of siyak and maqam on the difference of i'rab in the Qur'an, aims to show that there are many criteria for understanding some verses correctly and putting forward as evidence, and siyak and maqam are at the beginning of these criteria.